Door Jos Bosch

Terwijl water en koffie zich vermengen en de verse melk wordt verwarmd, steken we alvast van wal. Want wie met Evert-Jan in gesprek gaat, kan eigenlijk overal over praten. Hij is een man van de wereld, was en is actief in diverse organisaties, heeft een brede kennis en om dan maar bij de oorsprong te beginnen, is daar de evolutie van de mens. Beseffen we ons heden ten dage nog wel hoe voedsel wordt verkregen? Hoe ging dat ooit met coöperaties en hoe werkt dat nu met supermarkten?

‘Ik ben geen trekkerboer’

Het boerenbedrijf ‘De Weuste’ (‘van de woeste grond’) is al vijf generaties in de familie. In de wei lopen 170 koeien en jongvee. Evert-Jan draait het bedrijf in z’n eentje, geholpen door zijn zoon. “Ik laat veel in loonwerk doen, want ik ben geen trekkerboer. Voor het melken heb ik de melkrobots” want naast zijn vele werkzaamheden wil de vader van vier kinderen ook zijn zorgtaken vervullen. Maar er is meer dat de eigenaar bezig houdt. Er wordt aandacht besteed aan natuurbeheer, schoolklassen zijn welkom om te leren over het leven op de boerderij en wat er komt kijken bij het produceren van voedsel. En wie verser dan vers wil kan op elke dag (behalve zondag) van 18.00 tot 19.00 uur terecht bij het bedrijf voor rauwe melk, kaas en Syrische kaas. Verse eieren zijn altijd te koop.

De eerste gevallen van MKZ

“Via de kalverimport kwam de MKZ naar Nederland en de eerste gevallen waren ook best wel dichtbij, Fortmond en Oene. Dan gaan direct alle alarmbellen omdat we van Engeland op de hoogte waren. Ontsmetten met azijnzuur, een bezoekersregistratie bijhouden en dan is er de melding van het eerste geval. Je gaat je terrein met linten afscheiden terwijl je nog tien kilometer van zo’n bedrijf af zit. Dan hoor je nieuwe gevallen van een besmet bedrijf maar ook de ruimingen rondom dat bedrijf. Eerst een kilometer en iedereen wist dat ook van z’n eigen bedrijf. ‘Als het daar is ben ik ook aan de beurt’ en zo dacht ik ook.”

De kilometergrens

De grens van een kilometer is voor het bedrijf van Evert-Jan een veilige zone. Aan de zuidkant ligt het dorp Twello en ongeacht de overige windrichtingen is er nergens een boerenbedrijf binnen de kilometerstraal. “Dan moest het dus rechtstreeks op mijn bedrijf komen, maar die kans achtte ik niet zo groot. Er kwamen steeds meer nieuwe gevallen en de grens ging naar twee kilometer. Het beeld was toen ook dat de MKZ niet onder controle was. Op 3 april 2001 werd bekend gemaakt dat men toch ging vaccineren rondom de besmette bedrijven en een natuurlijke grens aanhouden, zodat dieren niet illegaal uit het gebied zouden worden gehaald.

Vaccineren maar alsnog ruimen

Evert-Jan vertelt hoe hij aankeek tegen de toenmalige procedures en zijn gedachten daarbij. “De minister had een trucje uitgehaald maar ik weet nog steeds niet of dat met voorbedachten rade en in samenwerking met het LTO is geweest. Er zou worden gevaccineerd, maar men nam een week de tijd om, in samenspraak met LTO, te beslissen wat er met de dieren ging gebeuren. Binnen twee dagen was er gevaccineerd: “We waren er wel van overtuigd dat het virus bedwongen moest worden.” Al heel snel ontstond de landelijke discussie omtrent het al dan niet ruimen van de dieren. “Geen ruiming, dat was onze insteek. En door de vaccinaties konden we onze bedrijven verlaten, elkaar opzoeken, plannen maken en acties voeren.”

Belazerd en een trap in de rug

“We zouden in Klarenbeek met twee mensen van het hoofdbestuur LTO Nederland spreken over het advies. Terwijl wij dat overleg hebben, zit de LTO voorzitter tijdens het acht-uur-journaal te verkondigen dat de dieren – zonder voorwaarden – geruimd moeten worden. Dat moesten wij ’s avonds van anderen vernemen. De volgende dag zijn we actie gaan voeren bij het LTO kantoor in Deventer en daar hebben ik en vele anderen het lidmaatschap opgezegd. Je zit in een gesloten gebied, je hebt geen belangenbehartiger meer, dus wie is er dan nog voor jou?” Leven tussen hoop en wanhoop en als het ware verraden worden door de organisatie welke je zou moeten beschermen. Het voelt als een trap in de rug en voor Evert-Jan nog steeds pijnlijk om te vertellen.

Protest en blokkades

Radeloosheid onder de boeren maar ook de eerste stappen om krachten te bundelen en daarmee weertand te bieden tegen de voorgenomen plannen. Toen bekend werd waar de dieren heen zouden gaan en de startdatum bekend was, kwam er actie. “We gingen er met trekkers naar toe en de mededeling ‘hier gaan geen dieren naar toe, dat gaan we stoppen.’ We stonden daar met zo’n 500 boeren en trekkers. We stelden dat we zolang zouden blokkeren totdat zeker was dat er niet geruimd zou worden en dat heeft tien dagen geduurd. Gaandeweg kwam de duidelijkheid, dat er geruimd ging worden.”

Koningin Beatrix

De blokkade en protesten vonden plaats in Epe, waar de burgemeester veel begrip had voor de mening en acties van de boeren. Zelfs Koningin Beatrix kwam in het getroffen gebied op werkbezoek, waarbij Evert-Jan en enkele anderen de gelegenheid kregen hun mening te delen. “Beatrix toonde belangstelling, compassie en wij konden ons verhaal doen. We konden ons hart te luchten en dat heeft ook wel geholpen.” Een dag later was er een grote bijeenkomst over hoe verder te gaan met acties. Alle kaarten waren uitgespeeld, met alle partijen was gesproken en één ding was duidelijk; de ruiming zou plaatsvinden. Doorgaan met actie voeren betekende, dat de ME ging optreden en zaken uit de hand konden lopen. Dat was iets dat de aanvoerders van de actiegroep niet wilden. Met het geweld zou het doel voorbij worden gelopen.

De allrounder

Buitenshuis heeft Evert-Jan ook altijd van alles gedaan. “Dat is leuk, ik zie het als hobby en ik zie de meerwaarde ervan; één en één is drie!” Hij begon op z’n 19e als voorzitter in het agrarisch jongerenwerk, vanuit het provinciaal bestuur naar het landelijk bestuur waar hij drie jaren voorzitter was. “Je hebt overal ingangen en je bouwt een netwerk op; een super mooie leerschool. Door de bedrijfsovername stopte ik ermee. Daarna ben ik in de coöperaties gerold, eerst in Lochem bij toenmalig ABC, nu For Farmers met uiteindelijk zitting in de raad van commissarissen. Het was in het begin een vrij kleine coöperatie maar bij mijn afscheid in 2010 was het een internationaal bedrijf met een miljarden omzet.” Met tussenpozen was Evert-Jan ook tweemaal lid van het bestuur van de coöperatie Rabobank Gemeente Voorst, nam hij zitting in de ledenraad bij Friesland-Campina en is hij nu actief bij IJsselvallei Boert en Eet Bewust.

De ruiming

“Wetende dat je dieren geruimd zullen worden, wilde ik later mezelf niet kunnen verwijten dat ik te weinig zou hebben gedaan om het te voorkomen.” Evert-Jan was selectief in het aannemen van telefoontjes, ‘verdachte nummers’ werden niet opgepakt want het kon betekenen, dat het onheil werd aangekondigd. Het prachtige en nog gezonde bedrijf werd als een van de laatsten geruimd, op dinsdag 22 mei 2001. “Ik heb ook bepaald zoals ik het voelde. Ik wilde zo min mogelijk mensen op het bedrijf hebben. De chauffeur, ik en iemand die de dieren telt. Er was een ruimploeg van zo’n twaalf man. Tien man bleven aan de overkant en hebben gewoon zitten wachten, omdat ik ze niet op mijn erf wilde hebben.”

‘Ik heb mijn vader voor de eerste keer zien huilen’

Er valt ineens een stilte in de keuken. Tot zover was het gesprek een aaneenrijging van chronologische gebeurtenissen, de feiten en hoe daar reëel mee om te gaan. “De foto’s heb ik nooit meer gekeken” en met die zin lijkt het gevoel samengevat. Té pijnlijk om er toch weer aan herinnerd te worden, gespekt door de gevoelens van onmacht, twijfels en vraagtekens. “Ik wilde de ruiming van jong naar oud. Eerst de stierkalfjes, want die zouden normaal ook weggaan. Als laatste de oudste koe die bijna 100.000 kg. melk had geproduceerd. Ik had tot dan toe nog nooit gezien, maar ik heb mijn vader voor de eerste keer zien huilen.” Wederom is er stilte. Evert-Jan staart voor zich uit en knikt een aantal malen bevestigend.

Onderdrukking

“Wat nog extra speelde; als je iets deed wat niet mocht, wat soms om hele kleine dingetjes ging, zoals een paar koeien die bijvoorbeeld geen oor-nummers hadden wat heel normaal is want koeien raken die dingen wel eens kwijt. Of er was iets met de ontsmettingsbakken niet goed of wat dan ook (controles werden uitgevoerd door mensen van het AID), dan werd je later geconfronteerd met een korting van 35% op de uitkering van de veestapel. Ik had 147 dieren, zo’n 300.000 gulden dan is 35% enorm. En wat geeft dat voor een effect in het handelen van mensen. Die emoties, ik las een boek over de Tweede Wereldoorlog, de onderdrukking van de vijand, dat effect had het dus ook, dat onderdrukkende effect.”

De omvang en impact van de MKZ crisis was enorm. Honderdduizenden dieren moesten worden afgemaakt, boeren werden tot wanhoop gedreven waarbij de littekens bij alle betrokkenen nog zichtbaar zijn en ook nooit helemaal zullen verdwijnen. Maar is er lering getrokken en is er wezenlijk wat veranderd? “Het kan morgen weer gebeuren, want de regelgeving is hierop niet aangepast. We zullen bij een volgende uitbraak eerder vaccineren om daarmee verspreiding sneller tegen te gaan. Maar de landen waar wij naar exporteren, zullen de producten uit Nederland weigeren.”