“Waar kinderen geen beelden of ideeën hebben, gaan ze die zelf invullen. Dat kan zó anders zijn dan de werkelijkheid. Als het kind niets weet, wat gaat er dan door dat kind heen?” We praten met Ilse Hemmes, ervaringsdeskundige in de uitvaartzorg. “Het begin van rouwverwerking vangt aan op het moment van overlijden. De uitvaartverzorger is dan een van degenen die wat kan overbrengen van het kind op de ouders. Neem bijvoorbeeld de ouders die te beschermend zijn en het kind het liefst overal buiten houden. Dan zie ik het als mijn taak om de ouders te informeren en te stimuleren om met de kinderen in gesprek te gaan. Soms probeer ik juist de kinderen erbij te krijgen, om zelf te voelen en te horen wat ze willen.” Het is een gegeven dat ouders soms in dubio over wat ze de kinderen al dan niet vertellen of laten zien. De dood en uitvaart hebben soms nog dat ongrijpbare, waarbij de ouders vaak hun eigen voelen en denken als leidraad aanhouden.

Volgens Ilse moet je juist altijd uitleggen aan het kind waarom iets zo is. Bij hele kleine kinderen doe je dat in Jip & Janneke taal. Wat gaat er gebeuren, wat ga je zien? “Neem bijvoorbeeld een grote kerk. Hoe zijn is het dan om van tevoren daar een keer heen te gaan en alles uit te leggen? Kinderen gaan zich anders een beeld vormen en dat beeld kan heel anders zijn dan de werkelijkheid. Het kind ziet ouders huilen, het kind ervaart verdriet, zóveel indrukken welke het kind moet verwerken! Door het kind voor te bereiden, door het als het ware vooraf van alles te laten beleven én te vertellen wat het gaat zien, kan het kind op de dag van de uitvaart de indrukken beter vertalen.”

De intenties van de ouders zijn zonder meer goed en het is logisch om je kind te willen beschermen tegen verdriet, tegen het onbekende maar feitelijk tegen hetgeen ook een probleem vormt voor de ouder zelf. Wellicht de onzekerheid over je eigen emoties? “Ik kan met de kinderen praten over begraven, we kunnen bijvoorbeeld het kerkhof bezoeken. Ook vraag ik soms naar de geloofsachtergrond. Als ik bijvoorbeeld vraag; wat denk jij dat er gebeurt? Er kan een geloofsovertuiging in de familie zijn, maar die beleving is er misschien bij het kind niet.” In de goede bedoelingen komt soms een vorm van overbezorgd zijn voor. Ilse noemt als voorbeeld, dat familie stelt dat kinderen of kleinkinderen maar niet in de rij moeten staan bij het condoleren. Ouders geven een eigen invulling, maar onderschatten de beleving van het kind en de invulling ervan. “Een ander voorbeeld is, dat ouders tegen kinderen zeggen dat de overledene slaap. Al ligt zo’n opmerking voor de hand, het kind kan juist gaan denken, dat wanneer het slaapt, ook niet meer wakker kan worden. Het kind kan denken; ga ik ook dood? Of kunnen mijn ouders dood gaan?

Een andere, hele belangrijke factor is school. Hoe gaat een klas om met het overlijden van een klasgenoot? Ilse vervolgt; “Vraag je af wat kinderen nodig hebben. Ik bespreek dat bijvoorbeeld met de ouders maar zo nodig ook met de school. Wanneer zich iets afspeelt op de middelbare school, dan stem je dat altijd af met de school. Een overlijden kan zóveel impact hebben! Op een lagere school is het overlijden van een kind vaak het gevolg van een ziekte. Een middelbare school wordt vaker geconfronteerd met een ongeluk of ‘eigen hand’. Dat heeft impact op het gezien, leerkrachten, leerlingen, vrienden en vriendinnen.” Ilse heeft dan overleg met school, wordt er bijvoorbeeld een hoekje ingericht waar kinderen naar toe kunnen in de pauze? Is er een boekje waar in geschreven kan worden? Blijft dat hoekje ook bestaan na de uitvaart? “Hebben de leerkrachten een kalender hangen waarop het overlijden van een kind of ouder van een kind staat genoteerd? Neem bijvoorbeeld het kind waarvan de moeder is overleden. Houdt je er rekening mee, wanneer het een jaar later Moederdag is, welke aandacht besteed je aan het kind dat geen moeder meer heeft?”

“Maar ik ben vaak jongeren en jongvolwassenen tegengekomen die een plotseling verlies van nabij hebben meegemaakt. Ook hoor ik soms van ouders of van de jongeren zelf, dat ze er dan nog mee zitten. Aan jongeren waarmee ik in contact kom vraag ik ook; heb je al eerder een overlijden meegemaakt? Door daarover vragen te stellen en antwoorden te krijgen, weet je hoe kinderen in het leven staan, hoe ze erover praten en hoe hun beleving is.” Het is bekend dat op de latere leeftijd van het kind iets terug kan komen uit het verleden. Met andere woorden, een later overlijden kan een ervaring uit het verleden naar boven halen. Volgens Ilse is het dan ook juist zo belangrijk, dat het overlijden uit het verleden alsnog een plek kan krijgen. En het kan heel goed zijn om dan in gesprek te gaan met bijvoorbeeld een rouwbegeleider.

Ilse is ervaringsdeskundige vanuit haar professie, maar wat heeft ze zélf meegemaakt in het verleden? “Vroeger op de kleuterschool was er een meisje waarmee ik een speciale band had. Beiden bleven we tussen de middag op school terwijl andere kinderen naar huis gingen. Op enig moment moet ik op het schoolplein hebben opgevangen, dat ze samen met haar zusjes in haar hun woning was verbrand. Haar ouders waren niet thuis. Maar er werd op school tegen mij en anderen kinderen die haar kenden niets gezegd. Haar overlijden werd doodgezwegen.

Als ik een klassenfoto tegenkwam uit die tijd, kreeg ik altijd een knoop in mijn maag. Als volwassene heb ik pas ontdekt wat er precies is gebeurt en hoe ze heette. Ik ging via de site van Schoolbank vragen stellen; over haar naam en de achtergronden. Een lerares van toen reageerde en heeft mij toen uitleg gegeven. Dat meisje heb ik toen op het kerkhof kunnen opzoeken” en daarmee heeft Ilse alsnog haar vragen beantwoord gekregen alsmede een naam gevonden.